| BURSA SÜRGÜNLERİ -2 |
 Bursa Sürgünleri -1Bursa'da Sosyal Hayat |
Şaban Akbaba Sanki suçlu bir kent Bursa. Ayıplı, kusurlu… Çünkü neredeyse bütün tarihi boyunca sürgün yeri olarak kabul edilmiş. Bu buruk olgunun bazı temel ve öznel nedenleri şunlar olabilir: * Bursa’nın, Osmanlı başkenti İstanbul’dan sürgünlerin kolayca yerine ulaştırılabileceği, İstanbul’a hem uzak hem yakın Orhaneli, Keles gibi kuş uçmaz, kervan geçmez yerlerinin olması. * Bursa sürgünlerinden bazılarının bir biçimde yolunu bulup sürgünlüklerini torpilleyerek kent merkezinde kalmayı başarabilmiş olmaları. * Bursa’da yerleşim koşullarının uygun olması. * Toplumsal-kültürel yapısındaki çeşitlilik. Bütün bu nedenlerledir ki Bursa’ya paşa da sürgün edilmiştir, toplumcu düşünürler, bilim insanları ve çiftçiler de; fahişeler, hırsızlar da sürgün edilmiştir kaptanıderyalar, patrikler, Kırım hanları, Mekke şerifleri, tasavvufçular da… Bu olgunun, Bursa öznelindeki ayıplı nesnel yanının suçluları, çoktan göçüp gitmişler bu dünyadan. Onlar için en kötüsü; adlarını, sanlarını da yanlarına alarak gitmiş olmalarıdır. (Dipnot: En son Bursa sürgününün failleri hariç; onlardan bazıları benim gibi yaşıyorlar çünkü.) Ermeniler ve Yahudilerle başlatılan, Osmanlı’nın sonunda kendi Danışmanları’nı da (Orhaneli’de adı “Danışman” olan beş köy vardır) sürgün etmesiyle süren, Nâzım’ın hapislikleri ve Aziz Nesin’in sürgünlüğüyle doruğa ulaşan bu işlevi onu ulusal yazınımızla da bütünleştirmiştir. Orhan zamanında Ermeniler ve Yahudiler, Fatih Sultan Mehmet döneminde Rumlar, İkinci Beyazıt zamanında yine İspanyol Yahudileri (Sefaradlar), Tanzimat ve Cumhuriyet döneminde Kırım’dan, Kafkaslardan, Balkanlardan gelenler isteklerine bakılmaksızın Bursa’ya yerleştirilmiştir. Bireysel sürgünlerin de önemli bir mekânı olmuştur Bursa. Yazın insanları dışında birçok bilgin, yönetici ve devlet adamının Bursa’ya sürgün edildiğini görüyoruz. Fatih’in oğlu, ünlü sürgün Cem Sultan’ın ölüsünden Fatih’in muhasiplerinden şair Ahmet Paşa’ya, vezirlerinden Sinan Paşa(İznik’e)’dan Sultan Abdülaziz döneminin Maliye ve Eğitim Bakanı Mehmet Nevres Paşa’ya, Gazi Osman Paşa'nın ikinci oğlu Damat Kemaleddin Paşa’dan kendi kazdığı kuyuya düşen ünlü hafiye başı Fehim Paşa’ya kadar… Atatürk'ün Bursa'da doğan manevi kızı pilot Sabiha Gökçen de İkinci Abdülhamit tarafından Bursa'ya sürgün edilen vilayet başkâtibi Hafız Mustafa İzzet'in kızıdır… Yazın ve sanat insanlarına gelince… Döneminin en büyük ve hatta belki de tek toplumcu düşünürlerinden Simavna Kadısı Oğlu Şeyh Bedrettin de ünlü Bursa (İznik) sürgünlerindendir. Sultan İkinci Beyazıt’ın oğullarından, halk yanlısı Musa Çelebi’nin tahta geçmesi üzerine, ona yakınlığıyla bilinen Şeyh Bedrettin kazaskerliğe tayin edilir. Ancak diğer kardeş Çelebi Mehmet varlıklı sınıfın çabası ve Bizans’ın yardımıyla bütün kardeşlerini yenerek Osmanlı İmparatorluğunun başına geçince Şeyh Bedrettin’i 1000 akçe aylıkla ve ailesiyle birlikte İznik’e sürgün eder. (1413) Oysa Şeyh Bedrettin zamanının en önemli ve tanınan düşünürlerinden biri olarak, Varidat, Meserretü’l Kulûb, Letâ’ifü’l-İşârât, Câmi’ül Gusûleyn gibi çağına tanıklık eden ve geleceğe ışık tutan yapıtların sahibidir. Bursa sürgünleri arasında başka kimler yok ki… 17.yüzyılın en önemli tasavvufçularından Niyazi Mısri, kendisi de bir şair olan Kanuni döneminin şair Baki’si de Bursa sürgünlerindendir. Abdülhamit döneminde Süleyman Nazif, Mevlânazade Rıfat, gazeteci Hüseyin Avni, divan şairi Haşmet gibi sürgünler bunların tanınmışları. İlk Türk gazetesi Tercüman-ı Ahvâl’i(1860) çıkaranlardan biri olan Agah Efendi (1871), şair-yazar Süleyman Nazif, ressam Ferik İbrahim, Mevlânazade Rıfat; II. Abdülhamit’in baskıcı yönetimine karşı verdikleri savaşım yüzünden Bursa’ya sürgün edilmişlerdir. Ve yalnızca Bursa Valisi olarak bilinen, Osmanlı’ya üç kez sadrazamlık yapmış, üç kez azledilmiş, sürgüne gönderilmiş, Bursa valiliğini bir sürgünlük görevi olarak yerine getirmek zorunda kalmış, Bursa’nın yazın ve tiyatro tarihinde çağdaş bir dönüm noktası işlevi veren Ahmet Vefik Paşa… Bursa, Cumhuriyet döneminde de sürgün yeri oldu. Öykü ve roman yazarı Orhan Kemal 1939’da "Maksim Gorki ve Nâzım Hikmet kitapları okumak", “yabancı rejimler lehine propaganda ve isyana muharrik” suçundan yargılanıp beş yıl ceza almış, Kayseri ve Adana’daki cezaevlerinden sonra Bursa cezaevine gönderilmiş ve burada üç buçuk yıl kalmıştır. Bursa’nın ünlü sürgünlerinden biri de Aziz Nesin’dir. Aziz Nesin, Türkiye'ye Amerikan yardımını içeren Truman Doktrini aleyhinde yazdığı, yayımlanmamış bir yazı yüzünden 10 ay hapis, Bursa’da geçirmesi koşuluyla 3 ay 10 gün sürgün cezasına çarptırılmıştı (1947). Ama en ünlü sürgünü Nâzım’dır Bursa’nın. Çünkü 1940 yılının sonlarında Çankırı cezaevinden Bursa’ya gönderilir ve 10 yıl yatar Bursa hapishanesinde. “Memleket toprağındadır kökü Bedrettin gibi taşır yükü yatar Bursa kalesinde” *** “Memleketimi seviyorum: Çınarlarında kolan vurdum, hapisanelerinde yattım. Hiçbir şey gidermez iç sıkıntımı memleketimin şarkıları ve tütünü gibi” 10 yıl boyunca Uludağ’ı izler demir parmaklıklar ardından ve zaman zaman ona döker içini: “Yedi yıldır Uludağ’la göz göze bakışır dururuz Ne o kımıldanır yerinden, ne de ben Lâkin birbirimizi yakından tanırız Gerçekten yaşayan her şey gibi Kızmasını ve gülmesini bilir Bazen, Hele kışın, hele geceleri, Hele rüzgâr kıbleden estiği zaman …” 21. yüzyıla girmek üzereyken Bursa’nın bir yazın emekçisi sürgünü de Şaban Akbaba oldu. Bir ayrımla; o Bursa’ya gönüllü gelmiş, ama Bursa içinde iki kez sürgün yemişti. Birinci sürgünü, Osmanlı Danışmanlarının sürgün yeri olarak bilinen Orhaneli’nin bir köyünden diğerineydi. Deliballar’dan Eskidanişmend’e… Nedeni, şiir yazması, Orhaneli Göynükbelen Çilek Festivali’nde okuması ve diğerleriydi. İkinci sürgünü, Orhaneli’nin kuş uçmaz kervan geçmez köylerinde sekiz yıl süren sürgünlük döneminden sonra yine gönüllü olarak tayin isteyip beş yıl görev yaptığı Gemlik Narlı köyünden, önce Mustafakemalpaşa’nın Karaköyü’ne, sonra Gemlik’in Şahinyurdu ve Muratoba köylerineydi. Bu sürgünlük zincirinin; Gemlik’te öğretmen sendikacılığını (Eğit-Sen) başlatması, Narlı’daki mevsimlik (alevi) orman işçilerine sahip çıkması, bu işçilerle yaptığı röportajının (Yunus Nadi Yayımlanmamış Röportaj dalında başarı ödülü alarak) Bursa Olay Gazetesi’nin Yeni Gün ekinde yayımlanması gibi görünen birkaç nedeni vardı. Görünmeyenlerin yanında görünen bir neden de şuydu: Ödül duyurusunu iyi niyetle haberleştiren Olay Gazetesi, “Şaban Akbaba, Gemlik’in Marmara Denizi kıyılarındaki alevi köylerini ve oralardaki yaşantıyı yazdı,” diye ikinci başlık atınca, Gemlik’in kıyı köyleri “Şaban Akbaba bize “alevi” demiş, “Biz alevi değiliz!” diyerek ayağa kalkınca olaya tuz biber ekilmişti. İbret-i âlem I: Mezarlıklar vazgeçilmezlerle doludur. Yaşadığı dönemde kendini vazgeçilmez sanarak çeşitli türden iktidarlarına, saltanatlarına bir biçimde zarar verebileceklerini düşündükleri muhaliflerini, beğenmediklerini, çevresinden uzaklaştırarak kurtuluşa ereceğini sanan egemenlerin, yöneticilerin esemesi okunmuyor şimdi. Ama onların o an yanlarından, yakınlarından uzaklaştırdıkları, bu yüzden acılar çeken sürgünlerin destanlaşmaları sürüyor. İbret-i âlem II: Dipnota dairdir… Son Bursa sürgünü benim. Beni, yani bir köy öğretmenini köyden köye sürgün ettirebilmek için gecelerini gündüzlerine katanlardan bazıları bu ülkenin yönetiminde bile görev aldılar. Birileri ne yazık ki aramızda değiller, aramızda olanların bir zamanlar şunu, bunu, onu, beni bir kalemde sürgün ettirmeye yetecek kudretteki isimleri yavaş yavaş silinip giderken benim toplumsal bellekteki yerim genişliyor. Kaynak: www.gastebursa.com- 2.7.2010 |